7. UTEMELJENA TEORIJA

Utemeljena teorija je sistematičan proces koji se sastoji od nekoliko fleksibilnih strategija za konstruisanje teorije o društvenom ponašanju kroz analizu sistematično prikupljenih kvalitativnih podataka (Glaser & Strauss, 1967, str. 1). Dakle, teorija je zasnovana na stvarnim podacima. Konkretno, radi se o induktivnoj analizi razvijenoj u društvenim naukama, koja naglašava značaj razvoja razumevanja ljudskog ponašanja kroz proces otkrivanja (Mohajan & Mohajan, 2022, str. 17). Obično se koristi kada ne postoji dostupna teorija koja bi objasnila proces koji se dešava tokom vremena, ali umesto donošenja pretpostavki, obezbeđuje prirodniji pogled na aktivnosti ljudi unutar nekog društvenog okvira (Creswell, 2007). Naučne teorije treba osmisliti, razraditi i proveriti, što znači da se indukcija (postavljanje hipoteza), dedukcija (izvlačenje implikacija iz hipoteza) i verifikacija (provera da li su hipoteze potpuno ili delimično potvrđene ili odbačene) odvijaju tokom čitavog perioda trajanja istraživačkog projekta.

Definicija utemeljene teorije glasi: „UT počinje induktivnom teorijom, oslanja se na komparativnu analizu, podrazumeva istovremeno prikupljanje i analizu podataka i obuhvata strategije za preispitivanje novonastalih analitičkih kategorija“ (Charmaz, 2016).

Analiza utemeljene teorije poštuje sedam osnovnih principa:

• istraživanje treba da počne sa široko postavljenim istraživačkim fokusom, što znači da ne bi trebalo da postoje neka unapred određena istraživačka pitanja (Charmaz, 2006).
• pregled literature treba odložiti do kasnijih faza istraživanja, kako bi istraživač ostao koliko god je moguće neutralan prema postojećim teorijama (Glaser, 1978). Postojeća literatura se ne koristi kao teorijska pozadina u utemeljenoj teoriji, već kao podaci koji će se koristiti tokom analitičke strategije istraživanja (Creswell, 2014). Dubinski pregled literature odvija se nakon što se teorija otkrije (Glaser, 1998).
• prikupljanje i analizu podataka treba vršiti istovremeno. Podaci imaju formu doslovnih intervjua, a istraživač mora osigurati da se intervju transkribuje tačno onako kako je snimljen, jer teorija proizilazi iz tekućeg prikupljanja i analize podataka, a ne iz koncepata i ideja istraživača. Analizu treba započeti čim se podaci prikupe (Oliver, 2012).
• metod konstantnog upoređivanja treba da se koristi tako da istraživači stalno upoređuju novonastale kodove unutar istog skupa podatka i u različitim skupovima podataka (Corbin & Strauss, 2015).
• treba voditi beleške, koje pomažu istraživačima da razjasne šta su mislili ili zašto su kreirali određene kodove u svojoj analizi (Bryman, 2012).
• teorijska osetljivost – otvorenost prema onome što proizilazi iz podataka i otkrivanje mogućih veza između novih otkrića i literature (Glaser, 1978).
• teorijsko uzorkovanje – pronalaženje novih podataka pomoću kojih se novonastali koncepti mogu dalje istraživati, tj. teorija određuje gde i šta je uzorak (Glaser & Strauss, 1967).

Upravo ovo ciklično kretanje između prikupljanja podataka, neposredne analize i daljeg prikupljanja kako bi se proizveli koncepti iz kojih se teorija razvija čini utemeljenu teoriju jedinstvenom (Pulla, 2016, str. 79).

Utemeljena teorija je dugotrajan proces, težak za sprovođenje. Zahteva dubinsko intervjuisanje brojnih pojedinaca koji su upoznati sa fenomenom koji se proučava i otuda velika količina podataka koje treba analizirati (Creswell, 2007).

Istraživači koji koriste utemeljenu teoriju sprovode privremeno tumačenje podataka kroz konstruisanje kodova za fragmente podataka i kategorija za grupe kodova, a zatim proveravaju i preciziraju glavne kategorije koristeći ih za preispitivanje podataka prikupljenih pre definisanja kategorija, tako što se vraćaju na teren, prikupljaju dodatne podatke i definišu pitanja za kasnije prikupljanje podataka (Charmaz, 2017, str. 2).

Istraživači koji koriste utemeljenu teoriju idu napred-nazad između prikupljanja i analize podataka, jer je utemeljena teorija iterativni proces, gde prikupljanje podataka podstiče analizu, a analiza usmerava naknadno prikupljanje podataka u cilju preciziranja i provere analize (Charmaz, 2017, str. 2). Fokusiraju se na ono što se dešava, a ne na unapred definisane opšte teme, praveći poređenja tokom celokupnog procesa istraživanja, otkrivajući tako nova svojstva, dimenzije, vidljive i skrivene procese. Razvijene teorijske ideje proveravaju pomoću naknadno prikupljenih podataka i na kraju navode implikacije za stručnu praksu i javnu politiku (Charmaz, 2017, str. 3).

Kodiranje je ključna procedura u kvalitativnoj analizi, koja u velikoj meri utiče na uspešnost kvalitativnog istraživanja (Strauss, 2003, str. 27). Štraus (Strauss, 2003) daje detaljno objašnjenje tri različita tipa kodiranja: otvoreno kodiranje, aksijalno kodiranje i selektivno kodiranje.

Otvoreno kodiranje je početno, neograničeno kodiranje, koje se vrši pažljivim ispitivanjem podataka „red po red ili čak reč po reč“ (Strauss, 2003, str. 28) kako bi se započelo istraživanje i izdvojili koncepti koji naizgled odgovaraju podacima. U ovom trenutku, koncepti su privremeni, a svako tumačenje je proizvoljno – može, ali ne mora, ili ne mora biti modifikovano, a kodiranje se zasniva ne samo na prikupljenim podacima već i na iskustvenim podacima samog istraživača i na njegovom poznavanju literature. Međutim, otvoreno kodiranje zahteva da istraživač analitički razdvoji podatke. Za istraživača je važno da kontinuirano postavlja pitanja koja su usmerena na stvaranje ključne kategorije koja će biti u centru teorije, kao što su:

• Na koje istraživanje se odnose ovi podaci? – da podseti istraživača da se prvobitna ideja možda neće pokazati kao jedina.
• Na koju kategoriju ukazuje ovaj slučaj? – da spreči istraživača da se izgubi u bogatim podacima tako što će se fokusirati na generisanje kodova koji se odnose na druge kodove.
• Na šta zapravo podaci ukazuju? – da pomogne istraživaču da definiše glavni problem.

Podatke treba temeljno analizirati i pažljivo kodirati kako bi se osigurala konceptualna zasićenost i minimizirao previd važnih kategorija, a kada se učini da je kod relativno zasićen i da se ništa novo ne dešava, istraživač će primetiti kako se brzo kreće kroz podatke, skenirajući stranice dok nešto novo ne uoči. Ako neki delovi analize nisu zadovoljavajući, može biti potrebno još jedno otvoreno kodiranje, pa čak i novo prikupljanje podataka.

U toku otvorenog kodiranja, kodiranje treba često prekidati da bi se zapisale napomene, a napomene će pomoći istraživaču da se udalji od podataka i uđe u oblast analize. Ne treba polaziti od pretpostavke da su postojeće varijable analitički relevantne – trebalo bi da se varijable same nametnu u utemeljenoj teoriji.

Važno je da se istraživač ne fokusira previše na početne kodove i da obezbedi verifikaciju i zasićenost pojedinačnih kodova. U toku otvorenog kodiranja, brzo se povećava broj kodova, ali stalnom proverom da li je svaki kod zaista odgovarajući usporava se ovaj proces (Strauss, 2003, str. 32).

Aksijalno kodiranje – analiza se okreće oko ose jedne kategorije u određenom trenutku, tj. vrši se intenzivna analiza jedne kategorije u jednom trenutku, što rezultira kumulativnim znanjem o odnosima između te kategorije i drugih kategorija i potkategorija. Prema Štrausu (Strauss, 2003), aksijalno kodiranje je suštinski aspekat otvorenog kodiranja, koji se smenjuje sa labavijim vrstama otvorenog kodiranja, posebno kada istraživač ispituje nove aspekte izučavanog fenomena.

Selektivno kodiranje – sistematično kodiranje za ključnu kategoriju, tj. istraživač sužava kodiranje samo na one kodove koji se odnose na ključni kod, a ključni kod služi kao smernica za dalje teorijsko uzorkovanje i prikupljanje podataka. Analitičke napomene postaju fokusiranije i pomažu da se ostvari definisanje teorije (Strauss, 2003, str. 33).

Rezultati utemeljene teorije bi trebalo da budu jedinstveni, čvrsto ukorenjeni u podacima prikupljenim u određene istraživačke svrhe, odnosno u rečima i iskustvima učesnika istraživanja. Utemeljena teorija uvodi novi fenomen i naglašava njegovo otkrivanje, dok njegov opis i verifikacija nisu primarna briga utemeljene teorije. Dakle, uspeh analize u velikoj meri zavisi od senzibiliteta i analitičkih sposobnosti istraživača, pa je važno da istraživač stalno bude svestan sopstvenih stavova u odnosu na razumevanje i prenošenje poruka učesnika.

Bryman, A. (2012). Social research methods. Oxford University Press.

Charmaz, K. (2006). Constructing Grounded Theory: A Practical Guide Through Qualitative Analysis. Los Angeles, CA: Sage Publications.

Charmaz, K. (2016). Constructivist Grounded Theory. The Journal of Positive Psychology, 12(3), 299–300.

Charmaz, K. (2017). The Power of constructivist grounded theory for critical inquiry. Qualitative Inquiry, 23(1),  34–45.

Corbin, J., & Strauss, A. (2015). Basics of qualitative research. Sage.

Creswell, J. W. (2007). Qualitative inquiry and research design: Choosing among five approaches. Sage.

Creswell, J. W. (2014). Research Design: Qualitative, Quantitative and Mixed Methods Approaches (4th ed.). Thousand Oaks, CA: Sage.

Glaser, B. (1978). Doing Grounded Theory: Issues and Discussions. Mill Valley, CA: Sociology Press.

Glaser, B. (1998). Doing grounded theory issues and discussions. Mill Valley, CA Sociology Press.

Glaser, B., & Strauss, A. (1967). The discovery of grounded theory strategies for qualitative research. Mill Valley, CA Sociology Press.

Mohajan, D. & Mohajan, H., (2022). Straussian Grounded Theory: An Evolved Variant in Qualitative Research, MPRA Paper 116194, University Library of Munich, Germany.

Oliver, C. (2012). Critical realist grounded theory: A new approach for social work research. British Journal of Social Work, 42, 371–387.

Pulla, V. R. (2014). Grounded Theory Approach in Social Research. Space and Culture India, 2(3), 14–23.