2.1. Planlama

Ele alınacak sorunun açık, kesin ve ayrıntılı bir şekilde tanımlanması, planlama aşamasının ilk adımıdır. Sorunun netleştirilmeden cevaplama sürecini işlevsel hale getirmek kolay değildir. Ancak, araştırma sorusunun başlangıçta net bir şekilde tanımlanması, sorunun değiştirilemeyeceği anlamına gelmez. Bazı durumlarda, daha fazla okuma yaptıktan sonra araştırma sorusunun biraz revize edilmesi gerekebilir (Gough ve Richardson 2018).

Bir araştırma konusunu belirlemek zor olabilir. Araştırmacının ilk yapması gereken, ilgisini çeken konu hakkında derinlemesine bir araştırma yapmaktır. Başlangıç taraması sırasında ilgi alanındaki ihtiyacı belirlemek, araştırma sorusunun belirlenmesini kolaylaştıracaktır. Bir araştırma sorusu, alandaki ihtiyacın belirlenmesinden sonra formüle edilebilir. İyi bir araştırma sorusunda, araştırmaya tabi tutulacak örneklem ve araştırma tasarımlarının dahil edilmesi önemlidir.

Araştırma sorusunu belirlerken kullanılabilecek bazı çerçeveler oluşturulmuştur. PICO, PICOS ve SPIDER gibi çerçeveler, bu çerçeveler arasında sıkça kullanılır (Methley vd., 2014). Bu çerçevelerden sıkça kullanılan PICO'nun her bir harfi, araştırma sorusunda yer alması gereken bir bileşeni ifade eder:

• P: Popülasyon, katılımcılar, hasta veya problem
• I: Müdahale(ler), terapi, tedavi
• C: Karşılaştırma, diğer müdahale veya tedavi, kontrol grubu
• O: Sonuçlar

Örnek araştırma soruları aşağıda sunulmuştur:

• "Son yirmi yılda sistematik derlemelerde hangi yas tutma müdahalelerinden bahsedilmiştir? Yas tutma müdahaleleri etkililik açısından ne gibi farklılıklara ve benzerliklere sahip olmuştur?" (Asgari vd., 2023).
• "2010 ve 2020 yılları arasında uluslararası düzeyde zihinsel engelli bireylerin istihdam sürdürülebilirliği hakkında hangi araştırmalar yayınlanmıştır?" (Taubner vd., 2022).

Özetle, araştırma sorusunun net, kesin ve ayrıntılı bir şekilde tanımlanması gerekmektedir ve araştırma sorusu süreç boyunca değiştirilebilir. İlk olarak, araştırmacının ilgisini çeken konu hakkında derinlemesine bir araştırma yapması önerilir. Bu sürecin, araştırma sorusunun daha net bir şekilde belirlenmesini kolaylaştıracağı belirtilir. Araştırma sorusu belirlendikten sonra, araştırmaya katılacak örneklem ve araştırma tasarımlarının dahil edilmesinin önemi vurgulanır. PICO, PICOS ve SPIDER gibi çerçevelerin araştırma sorusunu belirlemede kullanılabilecek araçlar olduğu belirtilir. Bu çerçeveler, araştırmacıların daha net ve yapılandırılmış sorular oluşturmalarına yardımcı olur. Son olarak, araştırma sorularının teorik bilgiyi pratik uygulamalara dönüştürmeyi amaçladığı vurgulanır.

Yapılacak derleme türü, yanıtlanacak soruya bağlıdır. Örneğin, “2010 ve 2020 yılları arasında entelektüel engelli bireyler için iş sürdürülebilirliği konusunda uluslararası alanda hangi araştırmalar yayınlanmıştır?” sorusunu, bibliyometrik derleme yöntemi ile yanıtlamak mümkündür (Taubner vd., 2022). Aşağıdaki tabloda derleme türleri gösterilmektedir (HSL, 2024). Derleme türlerini incelemek, araştırma sorunuza en uygun derleme türünü belirlemenizi sağlar. Bazı çalışmalardaki soruların yanıtlanmasında iki veya daha fazla derleme türünün kullanılması mümkün olabilir (Grant ve Booth, 2009). Örneğin, son on yıldaki travma müdahale programlarının etkinliği üzerine araştırma yaparken, son on yılda yapılan tüm çalışmaları sistematik olarak analiz etmek ve ardından elde edilen sayısal verilerin meta-analizini yaparak etki değerini hesaplamak mümkündür. Bu durumda, sistematik derleme ve meta-analiz yöntemleri birlikte kullanılır. Bu örnekte olduğu gibi, karma tasarım incelemeler yapılabilir (Taubner vd., 2022).

Tablo 1, farklı derleme türlerinin amaçlarını, yaklaşık tamamlanma sürelerini ve arama stratejilerini karşılaştırarak araştırmacılara rehberlik etmeyi amaçlayan bir kaynaktır. Her tür derleme, araştırma sorularını farklı bir perspektiften ele alır ve belirli bir araştırma konusu hakkında daha derin bir anlayış kazanmak için farklı yöntemler sunar. Araştırmacıların ihtiyaçlarına ve araştırma süreçlerine uygun en uygun inceleme yöntemini seçmelerine yardımcı olacak ayrıntılı bilgiler sağlar. Ayrıca, her derleme türünün özellikleri, tamamlanma süreleri ve arama stratejileri hakkında net bir genel bakış sunarak, araştırmacılara araştırma sürecini planlamada bir çerçeve sağlar. Araştırmacıların araştırma soruları ve hedeflerine en uygun inceleme yöntemini seçmelerine yardımcı olurken, araştırma literatürünün kapsamlı bir şekilde gözden geçirilmesini ve analiz edilmesini sağlar.

Araştırmaya başlamadan önce, araştırmanın hangi aşamaları kapsayacağını veya araştırmada hangi yöntemlerin kullanılacağını belirleyen bir protokol geliştirmek, göz önünde bulundurulması gereken bir aşamadır. Protokol, araştırmayı yürütme sürecinde bir yol haritası görevi görür. Araştırmacı için bir yol haritası sağlamanın yanı sıra, protokol geliştirmek, önyargıyı azaltmak ve hesap verebilirliğe katkıda bulunmak gibi faydalar sağlar. Protokol, araştırma konusunu, taranacak alanı (bu aşamada taranacak veritabanlarını veya dilleri belirleyebilirsiniz), aramada kullanılacak anahtar kelimeleri ve zamanlama hedeflerini içermelidir. İnceleme türüne bağlı olarak, araştırmacılar protokole taranacak makalelerin sayısını veya dahil etme ve hariç tutma kriterlerini ekleyebilirler.

Aşağıda, Kushairi ve Ahmi'nin (2021) "Flipped Classroom in the Second Decade of the Millenia: A Bibliometrics Analysis with Lotka's Law" başlıklı bibliyometrik analiz makalelerinde hazırladıkları araştırma protokolü bulunmaktadır. Araştırmacılar, protokolü tarama ve inceleme süreçlerinde kullanırken, makalede raporlayarak araştırmalarının güvenilirliğine katkıda bulunmuşlardır.

Sistematik derlemeler için çeşitli protokol geliştirme yönergeleri mevcuttur. Protokoller için en çok bilinen yönergelerden biri, Sistematik İncelemeler ve Meta-analizler için Tercih Edilen Raporlama Öğeleri genişletmesi olan PRISMA-P’dir (Moher vd., 2016). PRISMA-P yönergelerine göre, bir protokol aşağıdaki bileşenleri içermelidir:

“1. Giriş

(a) Seçilen konunun seçilme gerekçesi

(b) PICO terimleri de dahil olmak üzere açık ve anlaşılır bir araştırma sorusu veya soruları

2. Yöntem

(a) Araştırma ve rapor özellikleri (dil, yayın durumu) için dahil edilme kriterleri belirlenmelidir. Bunlar yaş grupları, coğrafi bölgeler, çalışma tasarımları veya sonuç ölçütleri olabilir. Açık dahil etme kriterleri, ilgili makalelerin belirlenmesini kolaylaştırır.

(b) Tüm bilgi kaynakları, beklenen dahil edilme tarihleri ile belirtilmelidir (kullanılacak veri tabanları, kişisel iletişim, deneme kayıtlarının kullanımı, gri literatür kaynakları).

(c) Arama stratejisinin en az bir veri tabanında ana hatlarıyla belirtilmelidir

(d) Verilerin süreç boyunca nasıl yönetileceğine ve gözden geçirileceğine dair bir açıklama

(e) İncelemenin her bir bölümü için dahil etme ve hariç tutma süreci (örneğin, iki bağımsız hakem vb.) açıklanmalıdır.

(f) Planlanan veri toplama yöntemi, veri oluşturma sürecini de tanımlamalıdır. Örneğin, veri oluşturmada tutarlılığı sağlamak için formlar dahil edilebilir.

(g) Tanımlanan tüm veri varsayımları veya basitleştirmeleri listelenmelidir.

3. Sonuçlar ve önceliklendirme bölümü, veri analizinin yapılacağı tüm sonuçların bir tanımını ve listesini içermelidir. Ayrıca, araştırmacılar birincil ve ikincil sonuçların önceliklendirilmesini de detaylandırmalıdır.
4. Yanlılık riskini değerlendirmek için belirlenen yöntemler ve bunların veri sentezi sürecinde nasıl kullanılacağı ayrıntılı olarak açıklanmalıdır.
5. Veri sentezleme yöntemleri aşağıdaki kriterlerle birlikte sıralanmalıdır:

(a) Çalışmaların nicel olarak sentezleneceği kriterler. Verilerin nicel sentez için uygun olduğu durumlarda, planlanan özet önlemler, veri işleme, toplama yöntemleri ve önerilen ek analizler.

(b) Nicel analizin mümkün olmadığı durumlarda, özet türü planlanır.

6. Yayın yanlılığı gibi planlı herhangi bir meta-yanlılık düşüncesi açıklanmalıdır.
7. Kümülatif kanıtlara duyulan güven, kanıtların nasıl değerlendirileceği açıklanarak özetlenmelidir.”

Sistematik inceleme protokolü, incelemenin tüm aşamalarında izlenmelidir. Ayrıca, protokole yapılan değişiklikler takip edilmeli ve tarihlendirilmelidir (Moher vd., 2016).

Protokol geliştirme sürecinde, araştırmanın hangi aşamaları kapsayacağını veya hangi yöntemlerin araştırmaya dahil edileceğini belirleyen bir protokol geliştirilmesinin önemi vurgulanır. Protokol, araştırma sürecinde bir yol haritası görevi görür. Protokol geliştirmek, araştırmacıya bir yol haritası sağlamakla birlikte, yanlılığı azaltma ve hesap verebilirliğe katkıda bulunma gibi faydalar da sağlar. Önceden belirlenmiş bir protokol, araştırma sürecine yapı ve yön kazandırır, hata ve yanlılığı azaltmaya yardımcı olur, derlemenin kaydedilmesini sağlar ve yayınlanma gerekliliği olabilir.

Titizlikle hazırlanmış sistematik derlemelerde, incelemenin temelini oluşturacak kavramsal çerçevenin planlama aşamasında belirlenmesi kritik öneme sahiptir. Araştırmacıların kendilerinin oluşturacağı veya seçeceği kavramsal çerçeveler, bulguların seçimi, sınıflandırılması ve yorumlanmasında rehberlik eder (Hallinger 2013).

Aşağıda, "A Systematic Review of Research on the Relationship between School Leadership and Student Achievement: An Updated Framework and Future Direction" başlıklı araştırmada oluşturulan kavramsal çerçeve örneği bulunmaktadır (Özdemir vd., 2022).

Örnekte olduğu gibi, sistematik derlemelerin kavramsal çerçevesi, derlemenin konusu, amaçları, araştırma soruları, dahil edilecek çalışmaları seçmek için kullanılan teorik arka plan, çalışmaların kaynağı ve türü, ve çalışmaların sınırlamaları ve bulgularını içermelidir.