Doğal gözlem, insanların veya hayvanların doğal ortamlarında nasıl davrandıklarını gözlemleme yöntemidir. Bir tür saha araştırmasıdır, yani araştırmacılar verileri laboratuvar veya klinik ortamın dışında toplar. Araştırmacılar, katılımcıların doğal davranışlarını hiçbir şekilde etkilememek için mümkün olduğunca çevreyle iç içe olma eğilimindedir.
Gözlemci, konumuna bağlı olarak katılımcı gözlemci veya katılımcı olmayan gözlemci rolünü benimseyebilir. Katılımcı gözlem, araştırmacıların veri topladıkları olguya kendilerini dahil ettikleri gözlemdir. Bu gözlem türünde gözlemci, bir sosyal grupla bütünleşmeli ve onların eylemlerine katılmalıdır. Bu gözlem türü iki nedenden dolayı kullanılır. İlk neden, dini tarikatlar, elitler, gizli dernekler gibi pek çok grubun erişime izin verilmeyen ve gözleme kapalı bir durumda olmasıdır. Dolayısıyla, gerekli verileri elde etmek için gözlemcinin grubun bir parçası haline gelmesi ve kimliğini 'kaybetmesi', yani gözlemci rolünü gizlemesi gerekir. Bu da birçok etik ve teknik soruna yol açmakta ve gizli gözlem yapma olasılığı konusunda neredeyse şüphe uyandırmaktadır.
Katılımcı gözlemin kullanılmasının ikinci nedeni, gözlemlenen nesne ile baskın özne arasındaki farkın aşılmasına yardımcı olması ve böylece diyalektik eylemi araştırmaya dahil etmesidir. Katılımcı gözlem, gözlemci ve gözlemlenen arasındaki ilişkiyi kökten değiştirerek tüm öznelerin tek bir olgu haline gelmesini sağlar. Bu nedenle eylem araştırması, bu tür bir gözlemi sadece belirli bir bilimsel hedefe değil, aynı zamanda daha geniş bir sosyal hedefe -geleneksel araştırmanın değişimi- ulaşmak için önemli olarak kabul eder. Yukarıda bahsedilen etik sorunlar bu durumda ortadan kalkmaktadır çünkü gözlemcinin performansı kamuya açıktır. Bununla birlikte, nesnellik ve gruba dahil olma gibi yöntemsel ve teknik zorluklar devam eder ancak geleneksel araştırma yöntemi mantıpından çıkılırsa bu sorunlar da ortadan kalkar. Bir de katılımcı olmayan gözlem vardır. Katılımcı olmayan gözlem, katılımcıları aktif olarak katılmadan gözlemlemek anlamına gelir. Yani gözlemci bir topluluğun ya da sosyal sistemin içine girer, ancak gözlemlenen faaliyetlerden ayrı kalır.
Gözlemlenen vaka sayısına göre tek vakalı ve çok vakalı gözlem ayrımı yapılabilir. Tek vaka gözlemi, tek bir vakanın veya bir olgunun tek bir türünün gözlemlenmesidir. Tek bir vakaya ilişkin verilerin sistematik olarak toplanması 'Vaka Çalışması' olarak adlandırılır. Bu prosedürün amacı, kolektif bir durum içinde bireysel bir tepkiyi açıklamaktır. Bu nedenle kişisel dokümantasyonun geliştirilmesi olarak da adlandırılıp ayrı bir araştırma yöntemi olarak gelişmiştir. Tek vaka gözlemi ile yakından ilişkili olan klinik gözlem, tıp ve psikiyatride gelişmiştir. Bir yandan gözlemci ile hasta arasında doğrudan bir temas kurmayı, diğer yandan da bir hastalığı neyin etkilediğini, yani hangi karmaşık bireysel ve sosyal faktörlerin hastanın belirli zihinsel durumlarına neden olduğu hakkında kapsamlı bilgi edinmeyi amaçlamaktadır. Öte yandan, çoklu vaka gözleminde, aynı veya farklı olguların birkaç vakası veya grubu gözlemin nesnesidir. Olguların yapısının ve hatta gelişimlerinin açıklandığı çok sayıda örnek kullanılarak olguların kaydedilmesi anlamına gelir. Bu veri toplama yöntemi, bir yandan sosyal kayıtların oluşturulmasına, diğer yandan da nüfusun kitlesel olarak kaydedilmesine - nüfus sayımına benzer.
Gözlem, süresine bağlı olarak anlık veya boylamsal olabilir. Anlık gözlem, genellikle bir sürecin gelişimi için çok önemli olan belirli bir anda kullanılır ve bir fotoğrafın çekilmesine benzer bir şekilde kaydedilir. Anlık görüntünün amacı, bunun neden olduğu bir dizi eylemin daha ileri aşamalardaki gelişimini belirleyen ana faktörü tespit etmektir. Tüm dinamik faaliyetler bu şekilde gözlemlenir çünkü bir olgunun önemli özelliklerini ayırt etmeye ve önemsiz özelliklerini ortadan kaldırmaya olanak tanır. Boylamsal gözlem, daha uzun bir zaman diliminde ortaya çıkan farklılıkları tespit etmek amacıyla bir sürecin farklı süreli dizilerinde kullanılır (Şekil 3). Sosyal süreçler daha uzun sürer ve daha uzun bir zaman diliminde gerçekleşir, bu nedenle böyle bir gözlem prosedürü tüm olayların dinamiklerini ve hangi eksende geliştiklerini keşfetmek için önemlidir.
