1.1. Yapısal Eşitlik Modellemesinin Temel Kavramları

Tutumlar, IQ, kişilik özellikleri ve sosyoekonomik durum gibi doğrudan gözlemlenemeyen özellikler sosyal ve davranışsal bilimlerde gizil değişkenler olarak adlandırılır (Yuan & Bentler, 2007). AMOS’ta yapılan analizlerde gizil değişkenlerin temsili olarak elipsler kullanılır. Gizil değişkenler doğrudan değerlendirilemediği için bu gizil değişkeni yansıttığı varsayılan ölçülebilir davranışlar oluşturmak gerekir. Bu nedenle, gizil değişkenler hakkında bilgi toplamak için gözlenen değişkenler kullanılır. Gözlenen değişkenler, görsel olarak dikdörtgenler veya karelerle temsil edilir (Schreiber vd., 2006). Araştırmalarda belirli bir duyguyu, düşünceyi veya davranışı ölçmek için kullanılan ölçekler gözlenen değişkenlere örnektir. Örneğin Evlilikte Bilinçli Farkındalık Ölçeği (Erus ve Deniz, 2018) bir gizil değişken, ölçek maddelerinin oluşturduğu ölçeğin alt boyutları ise gizil değişkeni değerlendirilebilir yapan gözlenen değişkenlerdir. Ölçek maddeleri bir araya getirilerek evlilikte bilinçli farkındalık kavramı gözlenir hale getirilmektedir. Şekil 1'de gözlenen ve gizil değişkenlere örnek verilmiştir.

Şekil 1'de görüldüğü üzere, EVBF1 ve EVBF2 alt boyutları gözlenen değişkenler, Evlilikte Bilinçli Farkındalık ise gizil değişkendir. EVBF1 ve EVBF2 Evlilikte Bilinçli Farkındalığın göstergeleri olarak alınmıştır. Evlilikte Bilinçli Farkındalık Ölçeği tek boyutludur, ancak Yapısal Eşitlik Modellemesi oluşturmak için ölçek “parselleme yöntemi” ile iki alt boyuta ayrılmıştır. Eğer bir ölçeğin alt boyutları yoksa Yapısal Eşitlik Modellemesi için parselleme yöntemi ile boyutlar oluşturulmalıdır. Parselleme yöntemi, gizil değişkenleri analiz etmek için çeşitli maddelere verilen yanıtların toplamlarına dayalı olarak “madde parselleri” oluşturmayı içermektedir (Russell vd., 1998). Parsel adı verilen toplu gösterge, iki veya daha fazla madde, davranış veya yanıtın ortalamasından oluşmaktadır (Little vd., 2002). Parselleme için açımlayıcı faktör analizi de dahil olmak üzere çeşitli teknikler bulunmaktadır (parselleme hakkında daha fazla bilgi için bkz. Matsunaga, 2008). Parselleri oluşturmak için en basit yöntemlerden biri random parsellemedir. Random parselleme her bir maddeyi rastgele ve değiştirmeden parsel gruplarından birine atamaktır. Atanacak madde sayısına bağlı olarak, iki, üç veya dört parsel oluşturulabilir (Little vd., 2002). Alternatif olarak, ölçeğin çift numaralı maddelerinin toplamını bir parsel olarak ve tek numaralı maddelerin toplamını diğer parsel olarak alabilirsiniz. Bir gizil değişkenin en az iki gözlenen değişkene sahip olması gerektiği unutulmamalıdır. Bununla birlikte, e1 ve e2 hata terimleridir. Ölçüm hatasının gözlenen değişkenler üzerindeki etkisi, hata terimlerini değişkenlere bağlayan tek yönlü oklarla gösterilmektedir.

Yapısal Eşitlik Modellemesinde bağımsız değişkenler dışsal, bağımlı değişkenler ise içsel olarak adlandırılır (Bodoff & Ho, 2016). Şekil 2, dışsal ve içsel değişkenlerin bir örneğini göstermektedir.

Şekil 2'de görüldüğü gibi, bağımsız değişken “Bilinçli Farkındalık”tır. Bu değişken aynı zamanda dışsal ve yordayıcı bir değişkendir. “Duygu Düzenleme” bağımlı, içsel ve yordanan bir değişkendir. “Evlilikte Bilinçli Farkındalık” ise içsel ve yordanan bir değişkendir.

Bir değişkenin aracı değişken olabilmesi için bazı gereklilikleri karşılaması gerekmektedir. Bu gereklilikler aşağıdaki gibidir (Baron ve Kenny, 1986):

• Bağımsız değişkendeki değişiklikler, varsayılan aracı değişkendeki değişiklikleri önemli ölçüde açıklamalıdır,
• Aracı değişkendeki değişiklikler, bağımlı değişkendeki değişikliklerin nedenini önemli ölçüde açıklamalıdır,
• Bağımlı ve bağımsız değişken arasındaki anlamlı bir ilişki artık anlamlı olmamalıdır veya ilişkinin gücü azalmalıdır.

Şekil 2’de verilen modelde “Evlilikte Bilinçli Farkındalık” aracı değişkendir.

Bir moderatör değişken, bağımsız veya yordayıcı bir değişken ile bağımlı veya yordanan bir değişken arasındaki ilişkinin gücünü ve/veya yönünü etkiler. Moderatör değişkenlere örnek olarak cinsiyet, ırk, sınıf ve eğitim düzeyi yer almaktadır (Baron & Kenny, 1986). Moderatör değişkene Şekil 3’te örnek verilmiştir.

Şekil 3’teki moderatör değişken modelinde “Bilinçli Farkındalık” bağımsız değişken, “Duygu Düzenleme” bağımlı değişken ve “Cinsiyet” moderatör değişkendir. Moderatör analizinin temel amacı, moderatör olarak seçilen değişkenin bağımlı ve bağımsız değişkenler arasındaki bağlantının gücünü nasıl etkilediğini belirlemektir. Başka bir deyişle, cinsiyete bağlı olarak, bilinçli farkındalık ve duygu düzenleme arasındaki korelasyon daha güçlü veya daha zayıf olabilir. 

Doğrulayıcı faktör analizi, teori oluşturmaya yönelik bir paradigma olmanın aksine, teorileri test eder. Doğrulayıcı faktör analizi için analize başlamadan önce bir hipotez oluşturulması gerekir. Hangi değişkenlerin hangi faktörlerle ilişkili olduğu ve hangi faktörlerin birbiriyle ilişkili olduğu bu hipotez ve dolayısıyla model tarafından belirlenir (Stapleton, 1997).  Şekil 4’te iki faktörden oluşan doğrulayıcı faktör analizi modeli sunulmaktadır. Şekil 4’te verilen doğrulayıcı faktör analizi modeli, Ebeveynlikte Bilinçli Farkındalık Ölçeği’nin (Aslan Gördesli vd., 2018; McCaffrey vd., 2017) “Ebeveyn Öz Yeterliliği” ve “Çocukla Anda Olma” olmak üzere iki alt ölçekten oluştuğu hipotezini doğrulamayı amaçlamaktadır.

Şekilde 4’te “Ebeveyn Öz Yeterliliği” ve “Çocukla Anda Olma” alt ölçekleri ile bu alt ölçekleri oluşturan ölçek maddeleri arasındaki ilişkiler gösterilmektedir. Bu modelde iki alt ölçeğin birbiriyle ilişkili olduğu gösterilmiştir.

Ölçüm hatalarını, çoklu kavram ölçümlerini ve çoklu eşitlik modellerini içeren modelleme yaklaşımları yapısal eşitlik modelleri olarak adlandırılmaktadır (Bollen ve Noble, 2011). Şekil 5’te 3 gizil değişkenden oluşan yapısal eşitlik modeli suulmaktadır.

Şekil 5'te sunulan yapısal eşitlik modelinin hipotezlerinden biri “Evlilikte bilinçli farkındalık, ebeveynlerin bilinçli farkındalıkları ile çocuklarının duygu düzenlemeleri arasındaki ilişkide aracı role sahiptir.” şeklindedir. Bu hipoteze göre, ebeveynlerin bilinçli farkındalıkları evlilikteki bilinçli farkındalıklarını ve evlilikteki bilinçli farkındalıkları da çocuklarının duygu düzenlemelerini yordamaktadır. Dolayısıyla, ebeveynlerin bilinçli farkındalıkları, evlilikteki bilinçli farkındalıkları aracılığıyla çocuklarının duygu düzenlemesini yordamaktadır. Şekil 5 gözlenen ve gizil değişkenleri açıkça göstermektedir. Örneğin, “Duygu Düzenleme” DA ve D/O olmak üzere iki gözlenen değişkenden oluşmaktadır. Başka bir deyişle, Duygu Ayarlama Ölçeği (Kapçı vd., 2009; Shields ve Cicchetti, 1997) iki alt boyuttan oluşmaktadır. 

Hata terimleri, şekilde gözlenen değişkenleri işaret eden tek yönlü oklarla gösterilmektedir. Hata terimleri, e1 ve e2, gizil ve bağımlı değişkenler olan evlilikte bilinçli farkındalık ve duygu düzenleme değişkenlerinin üzerinde gösterilmektedir ve gizli değişkenin tahminindeki hatanın etkisini temsil etmektedir. Modeldeki her bir yol, test edilen hipotezi göstermektedir. 

Bu bölüme kadar Yapısal Eşitlik Modellemesi hakkında genel bilgiler sunulmuştur. Bir sonraki bölümde AMOS yazılımı ile Yapısal Eşitlik Modellemesinin nasıl yapılacağı adımlar halinde açıklanacaktır.